Socijalna i penziona prava – jaz između muškaraca i žena

 

Ustavom Bosne i Hercegovine, pitanja socijalne politike određena su kao nadležnost entiteta. Socijalna i penziona prava povezana su sa pravima iz radnog odnosa, čije zakonodavstvo je takođe domen entitetskih vlasti.

Penzijsko i invalidsko osiguranje ostvaruju se preko Fonda penzijskog i invladiskog osiguranja Republike Srpske (u daljem tekstu: Fond PIO RS) i Federalnog zavoda mirovinskog i invalidskog osiguranja  (u daljem tekstu FZ MIO), i čine jedan od najbitnijih stubova u sistemu socijalne zaštite.

 

 

Zakon o ravnopravnosti polova (Službeni glasnik BiH, br. 16/03, 102/09) u članu 13. predviđa nekoliko oblika direktne i indirektne diskriminacije na radu ili u vezi sa radnim i socijalnim pravima.

 

Isto se definiše i članovima 14-18. Treba, međutim, naglasiti, da razlike u platama, a posljedično i u penzijama, nastaju uglavnom ne putem oblika diskriminacije koji su navedeni u tom zakonu, već usljed odsustva aktivnih mjera usmjerenih na izjednačavanje položaja žena sa položajem muškaraca kao učesnika na tržištu rada i osiguranih lica i korisnika prava u penzionom sistemu. Istim zakonom formirana je i Agencija za ravnopravnost polova.

 

Međutim, nedovoljan politički uticaj Agencije utiče na to da ovlašćenja koja su joj data ne budu ostvarena u punom kapacitetu.

 

 

 

 

Nejednakost u platama kao uzrok nejednakosti u penzijama

 

 

Načelo jednakog plaćanja muškaraca i žena je poseban oblik ekvivalentnosti i primjenjuje se nezavisno od toga da li rad obavlja zaposlena/ni, s tim što je bitno da je u pitanju rad jednake vrijednosti.

 

To načelo implementirano je u Opštoj deklaraciji o pravima čovjeka (član 23. stav 2) i u Konvenciji o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (član 11. stav 1), kao i u Ugovoru o funkcionisanju Evropske unije (član 157). Iako ravnopravnosti u pogledu zarada između zaposlenih žena i muškaraca treba da doprinesu i rješenja u međunarodnom radnom pravu, poput Konvencije MOR-a br. 100 o jednakom plaćanju, u praksi je i dalje prisutna diskriminacija žena u tom smislu.

 

Prema podacima Eurostata za 2016. godinu, na nivou Evropske unije žene su zarađivale 16,2% manje od muškaraca, s tim da je razlika najveća bila u Estoniji (25,3%), a najmanja u Rumuniji (5,2%), a ta razlika je u korist muškaraca u najrazvijenijim zemljama EU iznosila 21,5% u Njemačkoj, 21% u Ujedinjenom Kraljevstvu ili 15,2% u Francuskoj.

Prema podacima Blumberga, u Sjedinjenim Američkim Državama prosječna žena u toku radnog vijeka zaradi 430.480 dolara manje od muškarca.  U Srbiji ta razlika iznosi 11%, prema podacima studije o jazu u zaradama između polova Fondacije za razvoj ekonomske nauke.

 

 

Kada je u pitanju Bosna i Hercegovina, pojavljuju se razni podaci, ali se Studija Svjetske banke o rodnim nejednakostima u Bosni i Hercegovini smatra najrelevantnijim dokumentom u pogledu.

Postojeći podaci govore da razlike u platama između muškaraca i žena variraju između 9 i 12% u korist muškaraca, zavisno od parametara koji se uzimaju u toku istraživanja.

 

 

U zemljama Zapadnog Balkana, žene čine većinsku radnu snagu u manje plaćenim profesijama, a i u okviru tih profesija se nalaze na slabije plaćenim pozicijama.

 

Tako, žene čine većinu zaposlenih u zdravstvu, prosvjeti, ugostiteljskim djelatnostima, u oblasti socijalnog rada i sl. Čak i kada na istom radnom mjestu imaju isti stepen obrazovanja, isto radno iskustvo i slične godine starosti, pokazuje se da muškarci češće bivaju izabrani na više, rukovodeće pozicije, u odnosu na žene.

 

Na poslovima na kojima se zahtijeva duža specijalizacija, poput profesorskih ili ljekarskih profesija, muškarci lakše napreduju i nalaze se na rukovodećim pozicijama češće u odnosu na žene jer manje odsustvuju sa posla, ne samo zbog porodiljskog odsustva, već i zbog toga što žene i nakon porođaja više uzimaju odsustva radi njege djeteta.

 

Na taj način nastaje razlika u platama između lica sa jednakim kvalifikacijama na tržištu rada. Osim toga, žene zbog istih odsustva s posla imaju manje vremena za stvaranje i održavanje poslovnih veza i razmjenu iskustava potrebnih za napredovanje ka višim pozicijama.

 

 

Velika platna razlika zavisi i od karakteristika tržišta rada, a tome naročito doprinosi poslovna segregacija. Teorija je utvrdila da je prosječna zarada žena niža u poređenju sa poslovima u kojima preovlađuju muškarci, ali i da one zarađuju manje u odnosu na muškarce na istom radnom mjestu.

 

 

Razlike u visini zarada dalje se odražavaju i na visinu penzija. Tako je 2012. godine razlika u visini penzija između žena i muškaraca na nivou EU iznosila 38%, s tim da su razlike bile od 5% u Estoniji do 45% u Njemačkoj.

Može se primijetiti da su razlike u penzijama niže u bivšim socijalističkim državama. S druge strane, jedan od razloga takvog jaza u EU je velika zastupljenost žena u slabije plaćenim poslovima i niska zastupljenost u onim bolje plaćenim, kao i ostanak žena kod kuće radi pomoći svojim muževima farmerima, zanatlijama i trgovcima.

 

U takvom njihovom položaju, napori žena nisu zvanično prepoznati i priznati, te one nemaju platu za puno radno vrijeme i uplatu doprinosa za zdravstveno osiguranje.

 

U Republici Srpskoj, na primjer, samo nosioci komercijalnih poljoprivrednih gazdinstava imaju pravo na uplatu doprinosa za penzijsko osiguranje, ali ne i ostali članovi domaćinstva. S obzirom da su žene nosioci malog broja poljoprivrednih gazdinstava, na ovaj način njihov rad biva diskriminisan.

 

 

 

Dakle, jaz u platama između muškaraca i žena (gender pay gap) prisutan je i u najrazvijenijim zemljama Zapada. Razlozi za to su svakako otvorenost tržišta rada, kvalifikacije lica na tržištu rada, period materinstva, rodni stereotipi, ali i opšte društvene predrasude.

 

 

Neki teoretičari su slobodni ocijeniti da su penzioni sistemi, koji po pravilu zahtijevaju učešće osiguranog lica u toku čitavog radno-aktivnog životnog perioda, za puno radno vrijeme, kreirani prije svega radi muškaraca, dok su prava žena na penzije i finansijsku sigurnost u kasnijoj životnoj dobi bila vezana za njihov bračni status.

 

Iako su se životni obrasci uveliko promijenili, penzioni sistemi i dalje zahtijevaju lično učešće i trajno prisustvo osiguranog lica na tržištu rada.

Žene, međutim, manje učestvuju na tržištu rada u odnosu na muškarce, a iz razumljivih razloga, rade manje časova od njih, te ranije odlaze u penziju, što se odražava na visinu primanja na osnovu penzije.

Osim toga, iako žene sve više učestvuju na tržištu rada, podaci pokazuju da su one te koje češće obavljaju privremene poslove, koji su slabije plaćeni i na njima imaju manje šanse za napredovanje u karijeri.

 

 

Dalje, podaci pokazuju da su žene – majke, diskriminisane na tržištu rada u odnosu na muškarce i žene bez djece prilikom zapošljavanja ili u pogledu početne plate. Prosječna plata zaposlenih majki je niža od uporedivih zarada muškaraca i žena bez djece, a taj fenomen je dobio naziv „kazna materinstva“ (motherhood penalty). Iste studije pokazuju da očinstvo ima pozitivan uticaj na uspjeh na poslu i da se ono posmatra u svjetlu većih sposobnosti muškarca.

 

 

Kada se u analizu razlika u platama unese parametar prosječne plate, dolazi se do određenih problema. Prosječna neto plata u Republici Srpskoj za 2017. godinu iznosila je 831 KM, a u Federaciji BiH 860 KM.

 

Tome, međutim, treba dodati problem tzv. rada na crno, tj. neprijavljenog rada ili rada na kojem su radnici prijavljeni na najnižu platu radi manje uplate doprinosa, dok im se ostatak zarade isplaćuje u gotovini.

 

Takvom malignom društvenom pojavom grubo se krše prava zaposlenih, koji, suočeni sa problemima nalaženja boljeg zaposlenja pristaju na uplatu doprinosa po najnižoj osnovici, rizikujući tako suočavanje sa problemom siromaštva nakon odlaska u penziju koja će takođe biti niska.

 

Osim toga, statistički podaci da se prosječna penzija kreće oko 40% prosječne plate (41,48% u novembru 2018.) stoga nisu tačni. Dakle, penzije su neproporcionalne ostvarenim zaradama.

 

 

 

Starosna penzija

 

 

Opšte pravilo iz Zakona o PIO RS zahtijeva 65 godina života i 15 godina staža osiguranja kao osnovne uslove za sticanje prava na starosnu penziju.  Međutim, prema članu 177, kao izuzetak od opšteg pravila stoji mogućnost da žena u 2018. godini isto pravo ostvari kada navrši 64 godine i četiri mjeseca života. U odnosu na 2017. godinu, taj prag iz člana 177. je podignut za osam mjeseci, s obzirom da je iznosio 63 godine i osam mjeseci. Očekivani životni vijek u Republici Srpskoj je u 2017. godini iznosi 71,6 godina za muškarce i 77,6 godina za žene.   Član 42. Zakona o PIO RS predviđa povoljnije uslove za starosnu penziju, a za žene ona iznosi 58 godina života i 35 godina staža osiguranja. Ali i to pravilo sadrži izuzetak, te član 178. stav 2. omogućava ženi sticanje tog prava sa 55 godina i osam mjeseci (u 2018. godini), dok će ta granica u 2019. godini biti 56 godina života.

 

 

Prema članu 107. Zakona o radu RS, žena – majka stiče pravo na penziju za jednu godinu staža osiguranja manje za svako rođeno dijete u odnosu na uslove za sticanje prava na penziju prema Zakonu o PIO. U Crnoj Gori žena za svako rođeno dijete stiče šest mjeseci posebnog staža.

 

 

U FBiH, kao izuzetak od opšteg uslova za odslazak u starosnu penziju, članom 143. Zakona o PIO FBiH, postoji mogućnost da žena isto pravo ostvari sa 55 godina i šest mjeseci života i 30 godina i šest mjeseci staža osiguranja (u 2018.), odnosno sa 56 godina života i 31 godinom staža osiguranja u 2019. godini. Uz to, članom 145. istog zakona predviđeno je smanjenje penzije za svaki mjesec odlaska u penziju prije predviđenih 65 godina života.

 

 

U Republici Srbiji takođe važi opšte pravilo za odlazak u starosnu penziju – 65 godina života i 15 godina radnog staža. Povoljniji uslovi za žene omogućavaju sticanje starosne penzije i sa 62 godine i 15 godina staža osiguranja, dok će se taj starosni prag podići u 2019. za šest mjeseci. Pravo na prijevremenu starosnu penziju žena može steći sa 56 godina i četiri mjeseca života i 36 godina i šest mjeseci staža osiguranja. Visina penzije se umanjuje u slučaju odlaska u prijevremenu penziju, prema zakonu.

 

 

U Republici Hrvatskoj, žene takođe pod povoljnijim uslovima (u odnosu na opšte pravilo 65-15) stiču pravo na starosnu penziju, a za to im se zahtijeva se 62 godine života i 15 godina penzijskog staža. Osim toga, predviđeni su i izuzetni uslovi za sticanje prava na prijevremenu starosnu penziju, te žena to pravo u 2018. godini može steći sa 57 godina života i 32 godine penzijskog staža (čl. 182. Zakona o mirovinskom osiguranju).

 

 

Navedeni uporedni podaci pokazuju da su razlike u pogledu uslova za starosnu penziju u Bosni i Hercegovini minorne, kao i da starosni prag koji se zahtijeva za sticanje tog prava nije naročito niži u odnosu na zemlje Zapadnog Balkana, prije svega Srbije i Hrvatske, ali da se u drugim državama zahtijeva duži staž osiguranja. Takođe, prelazni period koji postoji u svim zakonima o penzionom osiguranju koji su ranije navedeni, predviđa postepeno godišnje dizanje starosne granice. Osim toga, korištenje pogodnosti prijevremenog odlaska u penziju povlači za sobom trajno sniženje visine penzije za svaki mjesec do opšteg roka od 65 godina starosti. Upravo ta mjera stvara kasniji problem suviše niskih penzija, a kada se uporedi prosječni životni vijek žene u navedenim zemljama i korištenje mogućnosti prijevremenog odlaska u penziju,  dolazi se do zaključka da žena tako nisku penziju može primati i 20 ili više godina nakon penzionisanja.

 

 

Dizanje starosne granice kao bitnog uslova za sticanje prava na starosnu penziju izaziva velike polemike, često i društvene nemire i potrese. S jedne strane, to se pravda finansijskim poteškoćama u kojima se nalaze penzioni fondovi, a s druge strane stvara zatvorenost velikog broja radnih mjesta s obzirom da se na njih ne mogu zaposliti mlađi kadrovi, oni koji su potrebni za održanje poreske osnovice i obezbjeđenje tekućeg finansiranja isplate penzija. Pitanje (ne)održivosti penzijskih fondova na sadašnjim osnovama može biti tema nekog drugog članka, ali ovdje je potrebno istaći da puko povećanje starosne dobi za odlazak u penziju, čak i ako je opravdano, mora biti propraćeno drugim mjerama koje ublažavaju takve poteze. Na primjer, opšte nacionalne mjere dokvalifikacije radnika, podrška pokretanju porodičnog biznisa, mjere protiv sive ekonomije, pomogle bi finansiranje penzijskih fondova, ali i podstakle kretanje „starije radne snage“ ka radnim mjestima na kojima bi u kasnijem životnom dobu mogli uskladiti radne obaveze i životne potrebe.

 

 

Penzije su jedini garant ekonomske nezavisnosti lica starijih od 65 godina, s obzirom da lična ušteđevina u zemljama Zapadnog Balkana, pa tako i u Bosni i Hercegovini, nakon brojnih društvenih, političkih i ekonomskih potresa, poput ratova, inflacija, tranzicije, nezaposlenosti i njima pratećih pojava, nije dovoljna da obezbijedi životne potrebe jednom tako velikom broju stanovništva poput penzionera. To pokazuju i podaci o broju korisnika usluga socijalne zaštite, gdje se zapaža izuzetno visok broj žena u dobi od 60-65 i 65+ godina koje su korisnici tih usluga zbog materijalne neobezbijeđenosti. Takođe, žene su dvostruko češći korisnici ustanova socijalne zaštite za odrasla lica zbog starosti.

 

 

U 2016. godini, u RS je podijeljeno 76.514 starosnih penzija, a u FBiH 118.219.

 

 

Relevantni podaci Agencije za statistiku BiH pokazuju da su u Bosni i Hercegovini najsiromašnija ona domaćinstva čiji su nosioci lica starija od 65 godina, dakle penzioneri. Osim toga, najsiromašnija su jednočlana domaćinstva koja čine lica starija od 65 godina.  Isti podaci pokazuju da oko 50% penzionera u FBiH prima minimalnu penziju. S obzirom na činjenicu da je prosječni vijek žene u BiH viši u odnosu na očekivanu starost muškarca, jasno je da su žene te koje trpe najveće posljedice siromaštva. Razlozi za to su mnogobrojni i kreću se od nedovoljnog obrazovanja žena, ne samo u ruralnim krajevima, već i prestanka školovanja nakon stupanja u brak, zatim brojna odsustva s posla iz razloga koji su ranije navođeni, a svakako i promjene na tržištu radne snage uzrokovane tranzicijom i problemi povezani sa neisplatom plata i doprinosa (tzv. nepovezani radni staž). Tranzicione promjene uzrokovale su smanjenje broja radnih mjesta u onim djelatnostima u kojima su žene činile znatnu većinu zaposlenih, poput konfekcijske industrije ili uslužnih djelatnosti. Iako u takvim ili sličnim djelatnostima žene i danas čine većinu zaposlenih, veliki je broj onih između 50 i 65 godina starosti koje su svoj radni staž ostvarile u preduzećima prije ratnih dešavanja, a u tranzicionom periodu nisu u stanju naći zaposlenje jer ne posjeduju vještine koje se traže. Tako, čekaju dob od 65 godina kako bi ispunile uslov za podnošenje zahtjeva za ostvarenje prava na penziju. Jasno je da je to izuzetno dug period, jer se radi o osobama koje nemaju stalno zaposlenje niti dohodak. Stoga, nisu neosnovana mišljenja da je starosna granica od 65 godina za odlazak u penziju izuzetno visoka.

 

 

 

Porodična penzija

 

 

Potrebno je razmotriti i položaj žena kao korisnika prava na porodičnu penziju.

 

 

Struktura korisnika penzije u RS u novembru 2018. je bila podijeljena na 56,76% korisnika starosne penzije, 28,6% porodične, 14,53% korisnika invalidske i 0,10% korisnika ostalih prava. Međutim, Fond PIO RS ne daje podatke o polnoj strukturi korisnika porodične penzije.

 

 

Iako podataka nema, za očekivati je da je u RS veći broj korisnika porodične penzije ženskog pola, naročito udovica osiguranika, prije svega zbog dužeg životnog vijeka žena prema demografskoj statistici koja je navedena. Dalje, i kada ostvare to pravo, ženama sljeduje tek 70% iznosa penzije od koje se određuje (član 80, tačka a Zakona o PIO RS). Iako podaci Fonda PIO RS govore da je prosječna penzija u novembru 2018. iznosila 366 KM i da čini 41,48% prosječne plate u Republici Srpskoj, takav podatak se može dovesti u pitanje iz razloga koji su pomenuti, a tiču se neprijavljenog rada. Tako, ne samo da je prosječna penzija niža od 40% prosječne plate, kako zahtijevaju evropski standardi, već je taj iznos još niži za korisnika prava na porodičnu penziju.

 

 

Izvještaji za BiH pokazuju da 20,5% žena u dobi od 65 i više godina ne prima nikakvu penziju, dok je to slučaj sa 5,7% muškaraca te dobi. Takođe, 85% muškaraca prima penziju na osnovu ostvarenog radnog staža, dok je u takvoj poziciji tek 33% žena starijih od 65 godina.  Taj izvještaj pokazuje i da veliki broj starijih žena živi u proširenim i višeporodičnim domaćinstvima. U takvoj situaciji se raspodjela iznosa porodične penzije, vrši na više lica, što dodatno otežava ekonomsku samostalnost nosilaca tog prava, prije svega žena koje nisu radno sposobne.

 

Zaključak

 

Nejednakosti između muškaraca i žena koje postoje u bosanskohercegovačkoj stvarnosti potiču iz ustaljenih obrazaca ponašanja, koji ženi unaprijed nameću ulogu majke, supruge i domaćice. I kada ona ima mogućnost da na osnovu obrazovanja, iskustva i drugih povoljnih okolnosti napreduje u svojoj profesiji, društvo od nje zahtijeva da primarno ispunjava svoje obaveze vezane za porodicu. Povinovanje patrijarhalnoj sredini, koje je pravilo, vuče za sobom sporije praćenje poslovne dinamike koja se od nje zahtijeva na drugom kolosijeku. Sva relevantna istraživanja koja analiziraju razloge razlika u platama i penzijama između muškaraca i žena, međutim, ne uzimaju u obzir samo uloženi rad i vrijeme koje žena provede na poslu (dnevno i u toku radnog vijeka), a koje su bezizuzetno na štetu žene. Ostali bitni faktori su i politička moć u društvu, pristup finansijskim i ekonomskim resursima, nasilje nad ženama, zdravlje, znanje, iskustvo, društvene norme i stereotipi. Jasno je da je pristup žena polugama moći u Bosni i Hercegovini ispod prihvatljivog nivoa, a jedan od razloga toga jeste i predrasuda da žena nije dobar organizator ili rukovodilac kao što je to muškarac.

 

 

Rješavanje tih problema nije samo na entitetskim ministarstvima i fondovima, odnosno Ministarstvu civilnih poslova BiH koje je nadležno za potpisivanje sporazuma o socijalnoj sigurnosti i koje se bavi kooridnacijom socijalne politike entiteta, već zahtijeva veću uključenost političkih subjekata, poslodavaca, sindikata, ali i čitavog društva.

 

 

Jasno je da je jedan od osnovnih problema ekonomske zavisnosti žena, naročito starijih od 65 godina, nepriznavanje neplaćenog rada. Taj rad podrazumijeva veliko posvećivanje održavanju domaćinstva, što u balkanskim patrijarhalnim prilikama otežava ženama mogućnost da održe korak sa sticanjem novih poslovnih vještina. Studija Republikog zavoda za statistiku Srbije pokazuje da žena dnevno provede dvostruko više vremena od muškarca obavljajući neplaćene poslove.  Kada se na tu statistiku primijeni minimalna plata za takve poslove, istraživanje pokazuje da bi žena zarađivala 1.650 evra godišnje na osnovu rada kod kuće.

 

 

Bosna i Hercegovina bi, na putu ka evropskim integracijama, trebala poštovati i načela sadržana u Povelji o osnovnim pravima (član 21), odnosno u Ugovoru o funkcionisanju EU (član 157), gdje se govori o jednakim pravima muškaraca i žena. BiH ima dobar osnov sadržan u zakonodavstvu čije osnove potiču iz socijalističkog perioda, gdje su radna, penziona i socijalna prava žena i muškaraca težila ujednačenju. To pokazuju i podaci da su u Evropskoj uniji najmanje razlike u visini penzija u nekadašnjim socijalističkim zemljama.

 

 

Dakle, razlike u penzijama između polova postoje, i moraju se rješavati drugim mjerama. Potrebno je pronaći model koji bi omogućio vrednovanje neplaćenog rada. Takođe, veliki je problem diskriminacija žena zbog materinstva, kako prilikom traženja posla gdje se jasno stavlja do znanja da porodiljsko odsustvo nije poželjno na tom radnom mjestu, tako i prilikom povratka na radno mjesto i poteškoća s kojima se žena suočava u namjeri da dostigne propušteno iskustvo. Suzbijanje sive ekonomije uticalo bi na uplatu doprinosa koji bi odgovarali osnovici stvarne novčane vrijednosti obavljenog rada, što bi povećalo penzije i muškaraca i žena.

 

 

Ovim mjerama bi se prije svega veliki broj stanovništva spasao siromaštva u dobi u kojoj je najranjivije.

 

 

Literatura

1. Branko A. Lubarda, Radno pravo, rasprava o dostojanstvu na radui socijalnom dijalogu, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, drugo izdanje, 2013
2. Eurostat, Gender pay gap statistics, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Gender_pay_gap_statistics#Gender_pay_gap_levels_vary_significantly_across_EU
3. Sarah McGregor, Blumberg, Being a Woman Will Cost You $430,480 Over Your Working Lifetime, https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-04-05/being-a-woman-will-cost-you-430-480-over-your-working-lifetime
4. Katarina Đorđević, Žene u Srbiji plaćene 11 odsto manje od muškaraca, http://www.politika.rs/scc/clanak/344372/Drustvo/Zene-u-Srbiji-placene-11-odsto-manje-od-muskaraca, Politika
5. Dokument Svjetske banke o nejednakostima između polova u Bosni i Hercegovini, http://documents.worldbank.org/curated/en/754241467992483659/pdf/97640-ESW-P132666-and-P152786-Box385353B-PUBLIC-BiH-Gender-Disparities-in-Endowments.pdf
6. Cohen, P.N.; Bianchi, S.M. (1999). Marriage, children and women’s employment: What do we know?
7. European Institute for Gender Equality, Gender gap in pensions in the EU, eige.europa.eu/sites/default/files/documents/MH0415087ENN_Web.pdf
8. Frericks, P., Maier, R. and de Graaf, W. (2007b), Male norms and female adjustments: The influence of care credits on gender pension gaps in France and Europe, European Societies, Vol. 10, No 1.
9. Zavod za statistiku RS, Bilten demografske statistike za 2018, http://www2.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/stanovnistvo/BiltenDemografskaStatistika_2018_web.pdf
10. Žene i muškarci Bosne i Hercegovine, Agencija za statistiku BiH, http://www.bhas.ba/tematskibilteni/TB_zene_i_muskarci_bh_2015_eng.pdf, tematski bilten, Sarajevo, 2015.
11. Nikolina Obradović, Ostvarivanje prava iz mirovinskog i invalidskog osiguranja u BiH: (ne)jednakost građana, http://rightsforall.ba/bs/wp-content/uploads/sites/5/2016/11/2-sistem_socijalne_za%C5%A1tite_bih_i_regija_2012.pdf, Fondacija Centar za javno pravo, Sarajevo, 2012.
12. Šesti periodični izvještaj Bosne i Hercegovine o provođenju Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (2013-2016), http://arsbih.gov.ba/wp-content/uploads/2017/12/170823_VI-periodicni-CEDAW-Izvjestaj-za-BiH_Nacrt.pdf, jul 2017